Güney Doğu Anadolu Bölgesi

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Genel Özellikleri:

1.      Türkiye’nin Güney Doğusunda yer alır.

2.      Orta Fırat Bölümü ve Dicle Bölümü olmak üzere iki bölümden oluşur.

3.      Orta Fırat Bölümünde Akdeniz iklimi, Dicle Bölümünde karasal iklim hâkimdir.

4.      En yağışlı mevsim kış, en kurak mevsim yazdır.

5.      Aşırı buharlaşma nedeni ile kuraklığın en fazla olduğu bölgedir.

6.      Güneydoğudan esen samyeli tarımı olumsuz etkiler.

7.      Doğal bitki örtüsü doğuda bozkır, batıda makidir.

8.      Ormanları azdır.

9.      Gap'ın giriş kapısıdır.

10.  Güney Doğu Anadolu Bölgesi ova ve platolarla kaplıdır.

11.  Yer şekilleri bakımından oldukça sade olan bölge Türkiye’nin en düzlük bölgelerinden biridir.

12.  Yüzölçümü bakımından en küçük bölgemizdir.

13.  Bölgenin kuzeyinde Torosların güney yamaçları ile ikinci kıvrımlı dağ kuşağı uzanmaktadır.

14.  Bölgenin ortasında sönmüş volkanik dağ olan Karacadağ vardır.

15.  Kuzeyden güneye doğru gidildikçe yükseltisi azalır. En yüksek yerleri Diyarbakır havzası ve Mardin eşiğidir.

16.  İç kesimlerde iklim karasaldır.

17.  Ovaları Harran, Suruç, Ceylanpınar ve Birecik’tir.

18.  Platoları Gaziantep, Şanlıurfa ve Adıyaman’dır.

19.  Tarım alanları geniş ve verimli olmakla beraber kuraklık ve sulama problemi vardır.

20.  Diyarbakır havzası verimli ovalara sahiptir.

21.  Karacadağ’ın doğusu daha engebelidir.

22.  Bölgede Fırat ve Dicle önemli akarsularıdır.

23.  Atatürk barajı bu bölümdedir. Diğer barajları ise Kral Kızı, Birecik, Deve Geçidi, Ilısu v Batman’dır. Doğal gölü yoktur.

24.  Gaziantep ekonomik yönden çevre illerini etkisi altına alır.

25.  Ekonominin temeli tarım ve hayvancılığı dayanır.

26.  En önemli tarım ürünü Antep Fıstığıdır. Kırmızı mercimek, karpuz pamuk, tütün ve üzüm üretiminde de önemli paya sahiptir.

27.  Madenler bakımından zengindir. Petrol (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Mardin, Siirt), Batmanda rafineri, Fosfat (Mazıdağı), Cizre-Silopi (Linyit) ve Irak ve Türkiye’nin petrol boru hatları bu bölgeden geçmektedir.

28.  Nüfusu 4.5 milyondur. Nüfusun çoğu batı kesimde toplanmıştır. Yüzölçümü küçük olduğundan nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının üstündedir.

29.  Nüfus dağ eteklerinde toplanmıştır.

30.  Yazları serin tuttuğu için kerpiç evler tercih edilir.

31.  Küçükbaş hayvancılık, dokumacılık ve ihracat gelişmiştir.

32.  Yer şekilleri sade bir yapı gösterdiğinden ulaşım oldukça gelişmiştir.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Coğrafi Konumu

Yurdumuzun güneydoğusunda bulunan bölge en küçük bölgemizdir. 59.176 km2’ yüzölçümü ile ülke topraklarının yaklaşık %8’lik kısmını kaplamaktadır. Güneydoğu Torosların eteklerinden başlayarak güneyde Suriye sınırına kadar uzanır. Akdeniz Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi ile komşu olan bölge güneyde ise Suriye ve Irak sınır komşusudur. İç Anadolu Bölgesi ile komşu olmayan tek bölgemizdir. Bölge ova ve platolarla kaplıdır. Yaz sıcaklığı ve buharlaşmanın en fazla olduğu bölgedir. Atatürk barajı bu bölgededir. Karacadağ’ın doğusunda Dicle, batısında ise Orta Fırat Bölümü olmak üzere iki bölüme ayrılır. Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Bölümleri:

       1- Dicle Bölümü: Yer şekilleri bakımından sade bir özellik gösteren bölümün Diyarbakır Havzası, Karacadağ Volkan Kütlesi ve Mardin-Midyat Eşiği başlıca yer şekilleridir. Dicle Nehri ve kollarının geçtiği yerlerde 500-1000 m yükseltiye sahip plato ve ovalar oluşmuştur. Yıllık ortalama yağış miktarı 500 mm civarındadır. Yüksek sıcaklığın etkisiyle meydana gelen aşırı buharlaşma yaz kuraklığına neden olmaktadır. Bitki örtüsü bozkırdır. Karasal iklim görülür. Tarım ürünleri ise tahıllar, pamuk ve mercimektir. Torosların çevresinde meyvecilik ve üzüm yetiştiriciliği yapılmaktadır. Nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının altındadır. Nüfusun büyük bir bölümü Diyarbakır Havzası ile Mardin-Midyat Eşiğinde toplanmıştır. Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. En önemli şehri Diyarbakır’dır. En önemli yer altı zenginliği ise Diyarbakır, Batman ve Siirt’te çıkarılan petroldür. Yıllık 3 milyon ton üretim yapılmaktadır.

       2- Orta Fırat Bölümü: Fırat Nehri ve kollarının ikiye ayırdığı Gaziantep ve Şanlıurfa platoları önemli bir yer kaplar. Tortul ve volkanik taşlardan meydana gelen platoların ortalama yükseltisi 500-1000 metre arasındadır. Bölümde yazları sıcak ve kurak, kışları ise serin ve yağışlı geçen Akdeniz iklimi görülür. En gelişmiş şehri Gaziantep’tir. Halk geçimini tarım ve hayvancılıktan sağlar. Yetiştirilen önemli tarım ürünleri antepfıstığı, tahıllar, mercimek, bahçecilik ve üzüm, pamuk, susam ve çeltiktir.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin İklimi ve Doğal Bitki Örtüsü

Akdeniz ve Karadeniz iklimlerinin geçiş alanıdır. Orta Fırat Bölümünde Akdeniz, Dicle Bölümünde Karasal iklim görülür. Aşırı sıcak ve buharlaşmaya bağlı olarak kuraklık oldukça fazladır. Güneyden esen samyeli tarım faaliyetlerini olumsuz etkiler. Bitki örtüsü doğuda bozkır, batıda makidir. Yıllık ortalama yağış miktarı ise kuzeyde 750 mm, güneyde ise 300 mm civarındadır. Yağışların yetersizliği nedeni ile orman alanları azdır.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Yer Yüzü Şekilleri

Dağları: Karacadağ, Mazı Dağı, Mardin Eşiği ve bölgenin kuzeyinde yer alan Güneydoğu Toroslardır.

Platoları: Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Diyarbakır platolarıdır.

Akarsuları: Dicle ve Fırat önemli akarsularıdır. Ayrıca Dicle’nin kolları olan Botan, Garzan ve Batman ile Fıratın kolları olan Göksu ve Nizip akarsuları vardır.

Ovaları: Altınbaşak, Suruç, Viranşehir, Ceylanpınar ovalarıdır.

Gölleri: Keban Baraj Gölü (Elazığ), Karakaya Baraj Gölü (Malatya-Elazığ), Atatürk Baraj Gölü (Adıyaman-Şanlıurfa), Birecik Baraj Gölü (Birecik), Karkamış Baraj Gölü (Karkamış) ve Ilısu Baraj Gölüdür. Bölgenin doğal gölü yoktur.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Nüfusu ve Yerleşimi

2000 sayımına göre bölge nüfusu 6.608.619 kişidir. Bölgede km²ye 88 kişi ile nüfus yoğunluğu ülke ortalamasının üstündedir. Kentsel nüfus oranı (%62,29)kırsal nüfusu oranı (%38,71) na görü yüksektir. İklim ve yeryüzü (toprak) şekillerinin elverişli olması nedeni ile nüfus daha çok bölgenin Antep yöresi, Torosların güney etekleri ve akarsu boylarında toplanmıştır. Türkiye nüfusunun %8’i bu bölgede yaşamaktadır.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Ekonomik Özellikleri ve Endüstri Yapısı (Sanayi)

Tarım:  Bölge ekili-dikili alan bakımından 4. Sırada yer alır. Türkiye ortalamasının üstündedir. Tarımda en önemli sorun sulama ve kuraklıktır. En çok üretilen ürünler antepfıstığı, üzüm, pamuk, karpuz, kırmızı mercimek, susam, nohut, buğday ve arpadır. Bölgede üretilen üzümler yaş olarak tüketildiği gibi pestil, pekmez ve içki yapımında kullanılmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) nin büyük oranda tamamlanması ve sulama olanaklarının artmasına bağlı olarak nadasa bırakma azalmış, tarımsal üretim ve ürün çeşitliliği hızla artmaya başlamıştır. Yer şekillerinin sade bir yapı göstermesi makinalı tarımı yaygınlaştırmıştır.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinde Yetişen Başlıca Tarım Ürünleri

Antep Fıstığı: Bölgenin karakteristik ürünüdür. Ülke üretiminin %90’ı bu bölgede üretilmektedir. Üretimin önemli bir kısmı Şanlıurfa ve Siirt’ten sağlanmaktadır.

Buğday/Arpa: Bölgedeki tarım alanlarının yarısından fazlasına buğday ve arpa ekilmektedir. En fazla Şanlıurfa, Diyarbakır, Siirt, Adıyaman’da yetiştirilir.

Pamuk: Bölgenin en fazla ekilen endüstri bitkisidir. Sulama imkanı olan Gaziantep ve Akçakale’de yetiştirilir.

Susam: Az bir alanda ancak bölge için önem taşıyacak düzeyde yetiştirilir.

Kırmızı Mercimek: Ülke üretiminin tamamına yakını ve en çok Şanlıurfa ve Gaziantep çevrelerinde yetiştirilir.

Çeltik: Siverek’te yetiştirilmektedir.

Sebze: Sulanabilen alanlarda domates, biber, patlıcan gibi sebze yetiştiriciliği yapılmaktadır.

Üzüm: Gaziantep ve çevresinde yetiştirilir.

Zeytin: Gaziantep, Kilis ve İslahiye çevrelerinde yetiştirilir.

Tütün: Adıyaman ve Batman çevrelerinde yetiştirilir.

Meyvecilik: Özellikle Diyarbakır ve çevresinde karpuz yetiştiriciliği oldukça gelişmiştir.

Hayvancılık: Bölgede küçükbaş hayvancılık yaygındır. Canlı hayvan ticaretinde koyun önemli bir yere sahiptir. Siirt ve Mardin çevrelerinde tiftik keçisi yetiştirilir. Türkiyenin en iyi atları da Şanlıurfa’da yetiştirilir.

Ormancılık: Kuraklık nedeni ile bölgede ormancılık gelişmemiştir. Orman bakımından fakir bir bölgemizdir. Sadece Torosların eteklerinde cılız ormanlar görülür.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Yer Altı Zenginlikleri

Bölgede çıkarılan yer altı kaynaklarının en önemlisi petroldür. Ülkemizde çıkarılan petrolün tamamına yakını bu bölgede çıkarılır. Yıllık 3 milyon ton petrol üretilir. (Ülke tüketeminin 1’7’si) Diğer yer altı kaynakları ise linyit, doğalgaz ve fosfattır.

Petrol: Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman’dan çıkarılır.

Linyit: Adıyaman, Cizre ve Silopi çevrelerinden çıkarılır.
Fosfat: Mardin, Mazıdağı çevrelerinden çıkarılır. Adıyaman, Bitlis ve Bingöl’de de fosfat yatakları vardır.
Doğalgaz: Nusaybin çevrelerinde
Manganez: Kilis’te çıkarılır.

Endüstri:Gaziantep ili dışında bölgede endüstri fazla gelişmemiştir. Bölgenin sanayi alanları petrol ve tarım ürünlerine dayalıdır. Başlıca sanayi alanları ise;

Dokuma Fabrikaları: Diyarbakır, Gaziantep, Siirt, Şanlıurfa,

Et kombinaları: Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır

Yem fabrikaları: Siirt, Mardin, Şanlıurfa

Petrol Rafinerisi: Batman

Peynir ve Tereyağı: Siverek

Zeytinyağı: Nizip

Gıda sanayi: Diyarbakır

Çimento: Gaziantep, Şanlıurfa

Giyim: Gaziantep

İçki: Gaziantep, Şanlıurfa

Kimya: Gaziantep

Tarım Aletleri: Şanlıurfa

Yapağı: Şanlıurfa

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Ulaşımı

Bölgede yer şekillerinin sade olması ve sıra dağların olmaması ulaşımı kolaylaştırmasına karşın Güneydoğu Toroslar, İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgeleri ile ulaşımın sağlanmasını engellemektedir. Bölge dışında E-5 karayoluna bağlanan E-24 karayolu Gaziantep, Şanlıurfa, Kızıltepe, Silopi üzerinden geçerek ülke ihracatının önemli kısmının yapıldığı Habur Sınır Kapısına ulaşım sağlar.

Bölgedeki iki demiryolu hattından biri Kurtalan-Diyabakır-Gaziantep üzerinden Doğu ve İç Anadolu ile bağlantıyı sağlar. Diğeri Adana-Gaziantep üzerinden geçerek Nusaybin’e ulaşır. Güneydoğu Anadolu’daki demiryolu hattında çoğunlukla tarımsal ürün ve maden taşınır. Irak ve Suriye’ye bağlanan önemli yollar da bölgeden geçmektedir.

Gaziantep, Diyarbakır ve Batman’da hava alanları vardır.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinde Turizm

Diyarbakır’da tarihi surlar, Arkeoloji ve Atatürk müzeleri, Hasankeyf, Nemrut Dağındaki Kommagene Krallığı tarafından yapılan anıt mezarlardan oluşan açık hava müzesi, Peygamberler şehri Şanlıurfa’da Balıklı Göl, Tarihi Harran Üniversitesi, Harran evleri, Mardin evleri gibi tarihi ve turistik açıdan turistlerin ilgisini çekebilecek pek çok merkezi içinde bulunduran bölge turizm potansiyeli bakımından oldukça zengindir.

Güney Doğu Anadolu Bölgesinin Tarihi Özellikleri

Arkeoloji Müzesi (Gaziantep), Yesemek Açık Hava Müzesi (Gaziantep), Balıklıgöl (Şanlıurfa), Nemrut (Adıyaman), Müze haline getirilen Ziya GÖKALP’in evi (Diyarbakır), Süryani Evi (Midyat/Mardin), Kasimiye Medresesi (Mardin) bölgenin önemli tarihi yerlerdir.