Doğu Anadolu Bölgesi

Doğu Anadolu Bölgesinin Genel Özellikleri:

1.      Doğu Anadolu Bölgesi Türkiye’nin doğusunda yer alır.

2.      Yüz ölçümü bakımından ülkemizin %21’ini kaplamakta olup en büyük bölgemizdir.

3.      Bölgenin bölümleri; Yukarı Fırat Bölümü, Erzurum - Kars Bölümü, Yukarı Murat - Van Bölümü ve Hakkâri Bölümü’dür.

4.      Ortalama yükseltisi en fazla olan bölgedir.

5.      Türkiye’nin çatısı olarak adlandırılır.

6.      En alçak yeri Iğdır ovasıdır.

7.      Dağlar doğu batı yönünde uzanır, dağlar arasında çöküntü ovaları yer alır.

8.      Erzurum ovası 1800 metre, Yüksekova 2200 metre yükseltiye sahiptir.

9.      Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı Dağı ve en büyük gölü olan Van Gölü bu bölgede bulunur.

10.  Ormanlar bakımından 5. Sıradadır.

11.  Platolar ve yüksek yaylalar oldukça fazladır.

12.  Dicle ve Fırat bu bölgede yer alır.

13.  Yükseltiden dolayı sıcaklıklar düşüktür.

14.  Kış mevsimi oldukça soğuk ve uzundur. Sıcaklık -40^oC’ye kadar düşer. Yazları ise sıcak ve kısa olup karasallık hâkimdir.

15.  En düşük sıcaklık, en fazla kar yağışı ve en fazla don olayı bu bölgede görülür.

16.  Doğal bitki örtüsü steptir. Yağışların azlığından dolayı çayır daha fazla görülür.

17.  Keban ve Karakaya baraj gölleri Doğu Anadolu Bölgesindedir.

18.  Bölgede nüfus azdır. Nüfus daha çok çöküntü hendeklerindeki ovalarda toplanmıştır.

19.  Toplu yerleşme görülür. Kırsal nüfus çoktur. Şehirleşme düşüktür. Nüfus yoğunluğu bakımından sonuncu sıradadır.

20.  Bölgede halk geçimini hayvancılık başta olmak üzere tarımdan sağlar.

21.  Erzurum, Elazığ ve Malatya en büyük yerleşim birimleridir.

22.  Malatya kayısı üretiminde birinci sıradadır.

23.  Yer altı kaynakları bakımından en zengin bölgemizdir.

24.  Bölgenin turizm gelirleri az ve ulaşımı kötüdür.

25.  Bölgenin Türkiye ekonomisine en önemli katkısı hayvancılıktır.

26.  Küçükbaş hayvanların %21’i, büyükbaş hayvanların %25’ Doğu Anadolu Bölgesinde yetiştirilir.

27.  Yurdun en tenha ve en geri kalmış bölgesidir.

Doğu Anadolu Bölgesinin Coğrafi Konumu

Türkiye'nin doğusunda yer alır. Yüzölçümü bakımından 164.000 km² ile Türkiye topraklarının %21’ini kaplar ve en büyük bölgemizdir. Karadeniz, İç Anadolu, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile komşudur. Ayrıca Gürcistan, Ermenistan, Nahçivan, Irak ve İran’a sınırı vardır. Kuzey-güney yönünde en geniş alan kaplayan ve ortalama yükseltisi en fazla olan bölgemizdir (2000-2200 m). Bölgenin en alçak yeri Iğdır ovası (850 m) dır. Erzurum Ovası 1800 m, Yüksekova ise 2200 m. yükseltiye sahiptir. Bölgenin dağları ise doğu-batı doğrultusunda ve üç sıra halinde uzanırlar. Ağrı Dağı Türkiye’nin en yüksek  (5.137 m) yeridir.  Dağlar arasında çöküntü ovaları vardır. Plato ve yaylalar oldukça fazladır. Yeryüzü şekilleri ve iklim özelliklerine bağlı olarak bölgede tarımsal ürün çeşitliliği azdır. Bölgenin temel ekonomik faaliyeti ise hayvancılıktır. Doğu Anadolu Bölgesi'nin Bölümleri; Yukarı Fırat Bölümü, Erzurum - Kars Bölümü, Yukarı Murat - Van Bölümü, Hakkari Bölümüdür.

       1- Yukarı Fırat Bölümü: Doğu Anadolu Bölgesinin batısını oluşturur. En geniş bölümdür ancak genel olarak dağlıktır. Geniş ova ve platolara sahiptir. Fırat Nehri havzasını içine alan bölüm adını Fırat nehrinden almıştır. Kuzeyde Erzincan ve Tercan çöküntü ovaları vardır. Afşin, Malatya, Elbistan, Bingöl ve Elazığ ise bölümün güneyindeki önemli ovalardır. Önemli dağları; Tahtalı, Munzur, Mercan dağları ile güneyde Güneydoğu Toroslardır. Bölümün önemli akarsularını Fırat nehri ile kolları (karasu, murat) oluşturmaktadır. Fırat nehri üzerinde kurulan Keban, Karakaya ve Atatürk barajları ülkemizin elektrik üretiminde önemli yere sahiptir.

Diğer bölümlere göre yükseltisinin az olması ve etrafındaki yüksek dağ sıralarından dolayı yağışlar daha azdır. İklimi diğer bölümler kadar sert değil, kışlar daha kısa ve yazları sıcaktır. Bitki örtüsü bozkırdır. Tarım alanlarının daha fazla olması ve sanayinin gelişmesine bağlı olarak nüfus yoğunluğu da diğer bölümlerden fazladır. Bu bölümde tarım ürünleri de çeşitlenmiştir. Malatya ovası ve çevresinde en önemli ürün kayısıdır. Bölümde ayrıca arpa, buğday, pamuk, baklagiller, çeşitli meyve ve sebze üretimi yapılmaktadır.

        2- Erzurum - Kars Bölümü: Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğusunu oluşturur. Türkiye’nin en yüksek bölümüdür. Türkiye’nin çatısı olarak adlandırılır. Yüksek plato ve ovalar ile yüksekliği 3000 metreyi geçen dağlardan oluşmuştur. Ardahan platosu, Allahüekber dağları, Erzurum-Kars platosu, Aras vadisi ve Iğdır Ovası bu bölümde yer almaktadır.

Yükseltinin fazla olması ve denizden uzaklığı nedeni ile yaz-kış sıcaklık ortalamasının en düşük olduğu bölümdür. Bölümde yazlar kısa ve serin, kışlar ise uzun ve sert geçer. Kar yağışı uzun sürer. Sıcaklık -40^oC’nin altına düşer. Nüfus yoğunluğu azdır. Göç veren bir bölümdür.  Önemli şehirleri Erzurum, Kars, Ardahan ve Iğdır’dır. Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır.  En çok sığır ve koyun yetiştirilen bölüm olup Türkiye’nin en önemli hayvan pazarlarından biridir.

         3- Yukarı Murat-Van Bölümü: Bölgenin Van Gölü çevresi ile Yukarı Murat Havzasını içine alan kısmıdır.  Volkanik dağları ve gölleri ile dikkat çekmektedir. Ağrı Dağları, Nemrut, Süphan ve Tendürek dağları önemli volkanik dağlarıdır.  Ağrı Dağı Türkiye’nin en yüksek (5137 m) dağıdır. Yine Türkiye’nin en büyük gölü olan Van Gölü ile birlikte Nemrut, Erçek ve Bulanık gölleri de bu bölümde bulunmaktadır. Van Gölü’nün çevresi geniş olduğu için çevreyi ılımanlaştırmıştır. Bölümde karasal iklim etkilidir. Bitki örtüsü bozkırdır. Nüfus yoğunluğu oldukça azdır. Nüfus vadi tabanları ile ovalarda toplanmıştır. Önemli merkezleri kedileri ile ünlü olan Van ile Ağrı ve Muş’tur. Küçükbaş hayvancılık en önemli gelir kaynağıdır.

        4- Hakkari Bölümü: Bölgenin güneydoğusunu oluşturan bölüm ülkemizin en dağlık bölümlerinden biridir. Ortalama yükseltisi fazladır. Tek ovası Yüksekova’dır. (2200 m) Bölümün dağlık olması, derin vadilerle parçalara ayrılması ve kışların uzun/karlı geçmesi ulaşımı oldukça zorlaştırmıştır. Dağ zirvelerinde yazları bile erimeyen bölümde şiddetli karasal iklim hakimdir. Bitki örtüsü bozkır ve dağ çayırlarıdır. Yer şekillerinin engebeli olması, elverişsiz hava koşulları ve tarım alanlarının azlığı gibi nedenlerle nüfus yoğunluğu az ve ülkemizin en tenha bölümüdür. Büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık yanında arıcılık ta yaygınlaşmıştır. Bölümde sanayi de gelişmemiştir.

 Doğu Anadolu Bölgesinin İklimi ve Doğal Bitki Örtüsü

Bölgenin dağlık olması, denize uzak olması, dağların yüksek olması gibi nedenler iklimi olumsuz etkilemiştir. Bölgede karasal iklim görülmekte olup, kışları uzun, soğuk ve karlı, yazları ise kısa ve sıcak geçmektedir. Sıcaklık -40^oC’ye kadar düşer. En düşük sıcaklık, en fazla kar yağışı ve en fazla don olayı bu bölgede görülür. Bölgenin çok geniş olması ve yükseklik farklılıklarına bağlı olarak iklim özellikleri de farklılaşmıştır. Van Gölünün etkisi ile Van ve çevresinde iklim ılımanlaşmıştır. Erzurum-Kars Bölümü kışları en soğuk geçen bölümdür. Bitki örtüsü ise bölgenin havzalarında ve ovalarında bozkırlar yaygındır.  Yağışların azlığından dolayı çayır daha fazla görülür.

Doğu Anadolu Bölgesinin Nüfusu ve Yerleşme

Nüfus yoğunluğu en az olan bölgemizdir. Bunun nedeni bölge yüzölçümünün geniş ve nüfus miktarının az almasıdır. İş imkanlarının sınırlı olması nedeni ile sürekli göç veren bir bölgemizdir. Nüfus bölgenin güney ve kuzeyindeki çöküntü ovalarında toplanmıştır. Kırsal nüfus şehir nüfusundan fazladır. Kırsal yerleşim alanları küçük ve dağınık birimler halinde dağ etekleri ve vadi boylarına dağılmıştır.

Doğu Anadolu Bölgesinin Yer Yüzü Şekilleri

Dağları:  Bölgede dağlar üç sıra halinde uzanır. Güneyde Güneydoğu Toroslar ve Buzul Dağları, Ortada Mercan Dağları, Karasu, Munzur Dağı ve Palandöken, Kuzeyde ise Çimen, Kop, Allahüekber ve Yalnızçam dağları şeklindedir. Ayrıca Ağrı Dağı, Süphan, Tendürek ve Nemrut dağları da volkanik dağlarıdır.

Ovaları: Erzurum, Elazığ, Malatya, Elbistan, Bingöl, Muş, Erzincan, Tercan, Iğdır, Kağızman ve Pasinler ovalarıdır.

Platoları:  Erzurum, Kars ve Ardahan platolarıdır.

Akarsuları: Dicle, Fırat, Aras ve Kura’dır.

Gölleri: Van Gölü, Hazar Gölü ve Çıldır Gölü’dür.

Doğu Anadolu Bölgesinin Ekonomik Özellikleri ve Endüstri Yapısı (Sanayi)

Doğu Anadolu Bölgesi ülkemizin en dağlık ve engebeli bölgesi olduğu için tarım alanları azdır. Ayrıca iklim özelliklerine bağlı olarak ta tarım ürünlerinde çeşitlenme azalmıştır. Bu durum bölgede tarımın gelişmesini engellemesine rağmen (sanayi gelişmediği için) halkın çoğunluğu geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlamaktadır. Bölgede sıcaklıkların düşük olması nedeniyle tarım ürünleri geç olgunlaşmakta ve sebze üretimini olumsuz etkilemektedir. En fazla üretilen ürünler buğday ve arpadır.

Ancak iklim koşullarının elverişsiz olması tarım ürünlerindeki çeşitliliği azaltmış,  yer şekillerinin engebeli olması tarım alanlarının küçük olmasına neden olduğundan tarımsal üretim olumsuz etkilenmiştir. Bölgede halk geçimini daha çok büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık yaparak sağlamaktadır.

Hayvancılık: Yer yüzü şekilleri ve iklim özellikleri gibi nedenlerle tarımsal faaliyetlerin azlığı ile otlak ve meraların fazla olması hayvancılık faaliyetlerinin artmasına neden olmuştur. Hayvancılıkta geleneksel yöntemlerin kullanılması ürün miktarını azalmasına karşın büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık oldukça gelişmiştir. Bölge hayvancılık bakımından ülke ekonomisine önemli katkı sağlamaktadır. Ayrıca arıcılık (bal üretimi) da bölgenin önemli geçim kaynaklarındandır.

Ormancılık: Dağ çayırları meşe ve sarıçam ormanları dağların genel bitki örtüsüdür. Türkiye ormanlarının %11'ine sahip olan bölge orman alanları bakımından 5. sıradadır.

Doğu Anadolu Bölgesinin Yer Altı Zenginlikleri

Bölge maden rezervleri bakımından oldukça zengin olmasına karşın, ulaşımın zorluğu ve ekonomik nedenlerle maden işletiminde yeterince gelişmemiştir.

Krom: Alacakaya, Maden ve Guleman (Elazığ) ile Ergani (Diyarbakır) Türkiye’nin  önemli krom çıkarılan yeridir.

Bakır: Türkiye bakır üretiminin yarısı Maden (Elazığ), Pütürge (Malatya) ve Ergani (Diyarbakır) da çıkarılır.

Demir: Divriği (Sivas), Hekimhan, Hasançelebi (Malatya) ve Çetinkaya havzasında çıkarılır.

Kurşun-Çinko: Kurşunun %90’ı, çinkonun ise %75’i Keban (Elazığ) da çıkarılır.

Oltu Taşı: Oltu (Erzurum) ilçesinde çıkarılır. Türkiye ve dünya üretiminde birinci sıradadır. Hediyelik eşya yapımında kullanılır.

Linyit: En önemli linyit yatakları Afşin, İspir, Elbistan’da çıkarılır.

Barit: Muş çevrelerinde çıkarılır.

Kalay: Elazığ çevrelerinde çıkarılır.

Kaya Tuzu: Kağızman, Kars, Narman çevrelerindeki yataklardan elde edilir.

Enerji Üretim Tesisleri: Fırat üzerindeki Keban, Karakaya ve Tercan barajları ile Kars’taki Arpaçay önemli hidroelektrik santralleridir. Afşin-Elbistan termik santralinde ise linyit kömürü yakılarak elektrik üretilir.

Sanayi:

Doğal koşulların olumsuz etkisinden dolayı Doğu Anadolu Bölgesi Sanayi tesisleri bakımından en geri kalmış bölgemizdir. Sanayi kuruluşlarının yetersiz olması bölge halkını tarım ve hayvancılığa yöneltmiştir. Bölgedeki sanayi kuruluşları genellikle tarım ve madenciliğe yöneliktir.  Bölge maden varlığı ve elektrik enerjisi üretimi ile Türkiye sanayisinin gelişmesine büyük katkı sağlamaktadır. Maden çıkarımı bakımından zengin olmasına karşın madenlerin işletilmesi oldukça azdır. 1967’ de temeli atılan Keban Barajı ve Hidroelektrik santrali Türkiye’nin en büyük barajıdır. Türkiye'de üretilen elektrik enerjisinin yaklaşık % 25'ini sağlamaktadır. Yer şekillerinin engebeli olması ve su kaynaklarının bol olması nedeniyle su gücünden elektrik enerjisi elde edilmekte olup hidroelektrik üretiminin en fazla olduğu bölgemizdir. Geniş bir kesimin su ve elektrik ihtiyacını karşılamaktadır.

Bölgenin ülke ekonomisine katkısı en fazla elektrik enerjisi, hayvancılık ve madenciliktendir.

Dokuma Fabrikaları: Erzincan, Malatya ve Elazığ’da pamuklu iplik ve dokuma fabrikaları,

Tütün Fabrikaları: Malatya ve Bitlis,

Şeker Fabrikaları: Malatya, Erzincan, Elazığ ve Erzurum, Van, Muş’ta

Çimento Fabrikaları: Elazığ, Erzurum, Kars ve Van’da

Et Kombinaları: Malatya, Elazığ, Erzurum, Ağrı ve Van'dadır. Türkiye et üretiminin %25’i bu bölgeden karşılanır.

Doğu Anadolu Bölgesinin Ulaşımı

Bölgenin dağlık olması ve kışların uzun ve sert geçmesi ulaşımı güçleştirmektedir. Bölgenin en dağlık olan Hakkari bölümü ulaşımın en zor sağlandığı kısımdır. Bölgede dağların genellikle doğu-batı doğrultuda uzanması kara ve demir yollarının da bu yönde kurulmasına neden olmuştur.  Doğu-batı doğrultudaki iki önemli karayolu Erzincan-Erzurum-Pasinler karayolu ile Malatya-Elazığ-Muş-Van karayollarıdır. Ayrıca dağları enine aşan Erzurum-Trabzon karayolu da bölgenin önemli karayollarındandır.  Yine doğu-batı doğrultudaki demir yolu hatları ise Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars demiryolu, Malatya-Elazığ-Muş-Tatvan demiryollarıdır.(bu iki demir yolu Çetinkaya-Malatya hatlarıyla birbirine bağlanır) Bölgede Erzurum, Van, Elazığ ve Malatya’da yapılan uçak seferleri ile de hava ulaşımı sağlanmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesinde Turizm

Doğal güzellikler ve tarihi zenginlikler bakımından turizm potansiyeli oldukça yüksek olan bölgenin ulaşım olanakları, iklim koşulları, büyük merkezlere uzaklığı ve tanıtım eksikliği gibi nedenlerle turizm gelirleri bakımından ülke ekonomisine katkısı azdır. Bölgede turistlerin ilgisini çeken önemli merkezler; Ağrı Dağı, Kommagene Krallığı dönemine ait kalıntıların bulunduğu Nemrut Dağı, İshak Paşa Sarayının bulunduğu Doğubayazıt, Muradiye ve Gürlevik Çağlayanları ile Van Gölünde bulunan Akdamar Adası’dır.

Doğu Anadolu Bölgesinin Tarihi Özellikleri

Süphan Dağı (Ağrı), İshak Paşa Sarayı (Ağrı), Oltu Kilisesi (Erzurum), Ani Harabeleri (Kars), Bedesten (Darende-Malatya), Erzen Hatun Kümbeti (Bitlis), Van Gölü (Van)